Termin: 8.07-31.08. 2025, godz. 9.00-18.00

Wernisaż:  8.07.2025, godz. 18.00

Wernisaż połączony będzie ze spotkaniem z autorką wystawy - Martą Bogdańską i tłumaczką literatury szwedzkiej i propagatorką twórczości Selmy Lagerlöf - Justyną Czechowską.

Miejsce wydarzenia: NCK — Ratusz Staromiejski, ul. Korzenna 33/35, Galeria 

Wstęp: wolny

Udogodnienia: na parterze

Królowa lodu z żarem w sercu. Selma Lagerlöf (1858-1940) była pierwszą kobietą uhonorowaną literackim Noblem i pierwszą przyjętą do Akademii Szwedzkiej. Utalentowana pisarka, zdecydowana bizneswoman. Silna i niezależna, nowoczesna wtedy i teraz. O tym, jak wyglądało jej życie intymne dowiedzieliśmy się 50 lat po śmierci autorki: w 1990 roku ukazała się drukiem jej prywatna korespondencja z kobietami, które kochała, Sophie Elkan i Valborg Olander. Dzięki tej publikacji postać Selmy wyswobodziła się nieco z gorsetu literackiej legendy i stała bliższa dzisiejszemu odbiorcy.

Marta Bogdańska – artystka wizualna, fotografka i autorka filmów – podczas pobytu w Szwecji w 2020 roku przyglądała się queerowemu dziedzictwu pisarki. Do refleksji nad dzisiejszym znaczeniem Selmy Lagerlöf zaprosiła wówczas osoby ze szwedzkiej społeczności LGBTQ+. Prezentowana w NCK wystawa to pokłosie tych badań. Na kilku planach i poprzez wykorzystanie wielu mediów ekspozycja snuje opowieść o wątkach i wartościach uniwersalnie ważnych, które niewidzialną nicią splatają przeszłość z teraźniejszością. 

Fragmenty listów Selmy i materiały archiwalne, fotografie i kolaże Marty Bogdańskiej, jej esej wideo i obiekty, do tego również opracowane przez artystkę teksty oparte na rozmowach – wszystko to, by odkryć płomienne serce kobiety, którą współcześni nazywali „królową lodu”. Wszystko to pomoże zrozumieć, jakie znaczenie dzisiaj może mieć odwaga i autentyczność osoby, która żyła ponad 100 lat temu.

MARTA BOGDAŃSKA – artystka wizualna, fotografka, autorka filmów i menedżerka kultury. Jest absolwentką studiów filozoficznych i gender studies na Uniwersytecie Warszawskim. Przez 8 lat mieszkała i pracowała w Libanie, gdzie m.in. studiowała u Antona Vidokle i Jalala Toufica w programie Homeworkspace stowarzyszenia Ashkal Alwan w Bejrucie. Ukończyła Akademię Fotografii w Warszawie. Uczęszczała do Szkoły Ekopoetyki,  Szkoły Patrzenia w Instytucie Fotografii Fort i Instytut Otwarty w Teatrze Powszechnym w Warszawie. 

Jej zainteresowania artystyczne z jednej strony dotyczą kwestii społecznych i politycznych, pracy z archiwami, odnajdywania marginalizowanych historii i tworzenia nowych narracji, przy użyciu różnych mediów i procesów artystycznych (m.in. fotografia, wideo, dźwięk, tekst). Ceni współpracę i podejście partycypacyjne, interesuje się również przestrzenią publiczną i dostępem do niej. Bogdańska jest laureatką licznych nagród artystycznych, stypendiów i pobytów rezydencyjnych przyznawanych w kraju i za granicą (m.in. Stypendium im. Konrada Pustoły, Nagroda Towarzystwa Selmy Lagerlöf, Ogólnopolski Program Dotacyjny “Artystyczna Podróż Hestii”).

MARTA BOGDAŃSKA O WYSTAWIE:
„W moim sercu mieszka dzikie zwierzę…”, pisze Selma Ottilia Lovisa Lagerlöf do Sophie Elkan 13 lutego 1895 roku. Ponad sto trzydzieści lat temu, a jednak – mimo tej przepaści w czasie i przestrzeni – tak wiele nas dzisiaj z nią łączy. 
Kiedy kilka lat temu pojechałam do Landskrony na południu Szwecji, by realizować projekt oparty na queerowym dziedzictwie Selmy, nie spodziewałam się, jak bliska stanie się dla mnie jej postać. Pisarka mieszkała tam między 1885 a 1895 rokiem, uczyła w Żeńskim Gimnazjum i zaczęła na poważnie pisać. Przeszukując archiwa i prywatne albumy fotograficzne, czytając fragmenty listów, fotografując miejsca związane z życiem Lagerlöf, czułam, że poruszam się jej śladami i w jakiś magiczny sposób przybliżam do jej intymnych myśli i uczuć. 

„Na początku było słowo”. Akt pisania to akt stworzenia. Tworzenia światów, całego nowego uniwersum. To wyplatanie czegoś z niczego, budowanie tkanki wszechświata. Czy dla pisarki świat rzeczywisty jest bardziej realny niż ten, który maluje słowem? Akt pisania jest też aktem tworzenia siebie, przepisywania swojego życia. Z ciała – krwi, kości, mięśni, płynów – autorka wytwarza nici łączące umysł i serce. Selma pisała bez przerwy, tak jakby bez tego miała przestać istnieć, przestać oddychać. Codziennie spędzała godziny na pisaniu listów, odpowiadaniu na pytania, tworzeniu i przerabianiu tekstów, sporządzaniu list. Fascynowała się legendami i przyrodą rodzinnej Värmlandii. Natura jest wszechobecną bohaterką w pisarstwie Lagerlöf. Jest również ważna dla szwedzkiej wyobraźni: krajobrazy, wybrzeża, lasy, morza i jeziora. Tajemnicza, legendarna, naga, okrutna, mroczna, obfita, wspaniała… Pisanie było dla Selmy wszystkim. Pisanie miłości. Miłością pisane. Miłość do pisania. Miłopisanie. Było podróżą w przeszłość i przyszłość, pomostem łączącym jej myśli z tym, co minęło i z tym, co nadejdzie. 
Jakąż torturą musiało być dla niej spalenie części miłosnych listów do Valborg Olander – jednej z kobiet, którą kochała – ponieważ zawierały treści zbyt odważne w jej czasach. Być może to niejedyne listy, jakie Selma zdecydowała się zniszczyć. Jednak spora część prywatnej korespondencji Lagerlöf zachowała się i dziś pozwala nam wejrzeć w najintymniejsze zakamarki serca najwybitniejszej szwedzkiej pisarki. 

Za życia nazywano ją „królową lodu”. Nigdy nie wyszła za mąż. Dopiero pod koniec XX wieku opinia publiczna poznała prawdę: gdy jej intymna korespondencja – o której upublicznienie poprosiła po upływie pięćdziesięciu lat od swojej śmierci – ujawniła barwne życie miłosne. Selma pisała listy do dwóch ukochanych. Opublikowana w 1990 roku ogromna kolekcja jej prywatnych listów, wśród których na uwagę zasługują te pisane przez Lagerlöf do Sophie Elkan: „Du lär mig att bli fri” [Uczysz mnie być wolną] opowiada namiętną historię, która rozpoczęła się w 1894 roku i trwała aż do śmierci Elkan w 1921 roku. Listy opublikowane w drugiej książce „En riktig författarhustru” [Prawdziwa żona pisarki] pokazały, że kochała także inną kobietę, Valborg Olander, którą poznała w 1897 roku. Przez lata żyła więc w namiętnym trójkącie. Valborg pozostała z Selmą aż do śmierci pisarki w 1940 roku. 
Do refleksji nad queerowym dziedzictwem Lagerlöf zaprosiłam osoby ze szwedzkiej społeczności LGBTQ+ także po to, by postawić bardziej uniwersalne pytania. Mój projekt łączy materiały archiwalne, moje fotografie, kolaże, fragmenty listów, teksty oparte na wywiadach, esej wideo i obiekty. Na wystawie premierowo prezentujemy też przetłumaczony na polski i angielski wybór z miłosnych listów Selmy. 

Gest, który zainicjowała sama pisarka, prosząc o opublikowanie jej intymnej korespondencji wiele lat w przyszłości, rozpoczyna dialog między różnymi wymiarami czasu i przestrzeni, a także między postaciami z naszej przeszłości a bohaterami mojego świata. Przyglądając się życiu Selmy przez pryzmat współczesności, stawiam pytania, czy i dlaczego takie dziedzictwo jest ważne. Czym jest postęp i czy nie powinniśmy myśleć o nim nielinearnie? Jak pracować z historią, by utrzymać ją przy życiu, by czerpać z jej źródeł? Queerowe przepisywanie biografii Lagerlöf okazuje się być nadal, nawet w dzisiejszych czasach i nawet w Szwecji, niezwykle potrzebne.

Tak wyglądała wystawa o Selmie, która odbyła się we Włoszech. 

Justyna CZECHOWSKA – literaturoznawczyni, animatorka kultury, tłumaczka ze szwedzkiego i norweskiego, autorka artykułów, antologii i wywiadów. Współtwórczyni Stowarzyszenia Tłumaczy Literatury. Przekłada, co jej się podoba, między innymi prozę Tove Jansson, Idy Linde i Agnety Pleijel oraz współczesne szwedzkie poetki. W 2018 roku została uhonorowana Nagrodą im. Wisławy Szymborskiej za przekład tomu wierszy Linn Hansén „Przejdź do historii”. W 2023 roku otrzymała prestiżową Nagrodę Akademii Szwedzkiej dla tłumaczy. Wiceprezeska Europejskiej Rady Stowarzyszeń Tłumaczy Literatury CEATL, członkini zarządu Polskiego PENClubu.

⬇️Przeczytaj notę biograficzną o Selmie Lagerlöf autorstwa Justyny Czechowskiej  

Autorka wystawy: Marta Bogdańska
Koordynatorka: Monika Konca
Tłumaczenia:  Justyna Czechowska
Działania towarzyszące: Anna Walter
Opracowanie graficzne: Julia Porańska
Promocja: Monika Kostka, Monika Bodnar
Komunikacja: Marta Korga-Bistram 
Produkcja wystawy: Łukasz Dąbrowski (multimedia), Rafał Rzeczkowski